Νέα Μονή

Το βυζαντινό μοναστήρι της Νέας Μονής είναι ίσως το σημαντικότερο μνημείο του νησιού χτισμένο ανάμεσα σε πεύκα στην κοιλάδα του όρους Προβατά. Στο σημείο εκείνο τρεις Χιώτες μοναχοί, ο Νικήτας, ο Ιωάννης και ο Ιωσήφ βρήκαν την εικόνα της Παναγίας. Προς τιμήν της έχτισαν ένα μικρό ναό αρχικά, την Παλαιά Μονή.
 
Η Υπόσχεση
Λέγεται ότι όταν ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος ήταν εξόριστος στη Μυτιλήνη, άκουσε την προφητεία των μοναχών της Παλαιάς Μονής που μιλούσε για την άνοδο του στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης. Υποσχέθηκε λοιπόν ότι αν πραγματοποιούνταν το όραμα τους θα φρόντιζε την ανέγερση μεγαλοπρεπούς ναού. Για να θυμάται την υπόσχεση του οι μοναχοί ζήτησαν και πήραν το αυτοκρατορικό του δαχτυλίδι. Το 1042 ο Κωνσταντίνος ανακαλείται από την εξορία χάρη στην αυτοκράτειρα Ζωή και με το γάμο τους ορίζεται αυτοκράτορας. Οι μοναχοί ταξιδεύουν στην Πόλη και θυμίζουν στον αυτοκράτορα πλέον Κωνσταντίνο την υπόσχεση του, ο οποίος και στην συνέχεια την τηρεί γενναιόδωρα.
 
Η Ανέγερση της Νέας Μονής
Το 1042 ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος χτίζει το μεγαλοπρεπή ναό με έξοδα, υλικά και αρχιτέκτονες από την Πόλη. Η Νέα Μονή αποτελείται από το Καθολικό, την Τράπεζα, τον Πύργο, την Κινστέρνα (υπόγεια δεξαμενή για τη συγκέντρωση βρόχινου νερού), το Τρίκλινο, τα Κελιά, το Καμπαναριό, τη Βιβλιοθήκη και δύο παρεκκλήσια, του Τίμιου Σταυρού και του Αγίου Παντελεήμονος. Το σχήμα της Μονής είναι τραπεζοειδές και έχει θέα στη θάλασσα. Το Καθολικό είναι υπόδειγμα του νησιώτικου οκταγωνικού τύπου, ο τρούλος είναι οκταγωνικός και ο κυρίως ναός τετράγωνος. Αποτελείται από τον Εξωνάρθηκα, Εσωνάρθηκα και τον κύριο Ναό. Το εσωτερικό του ναού στολίζεται με πολύχρωμα μάρμαρα και ψηφιδωτές συνθέσεις που απεικονίζουν τον Ευαγγελισμό, τη Γέννηση, την Υπαπαντή, τη Βάπτιση, τη Μεταμόρφωση, τη Σταύρωση και την Κάθοδο στον Άδη. Επίσης, ολόκληρες ψηφιδωτές εικόνες αγίων και παραστάσεις στολίζουν τους τοίχους. Ακόμα, στον κύριο ναό βρίσκεται και η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Το μοναστήρι γνωρίζει μεγάλη ακμή κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. Έχει πολλούς μοναχούς και την εποχή της ακμής του κατέχει το ένα τρίτο του νησιού. Αποσπά την εύνοια των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου και απολαμβάνει ιδιαίτερο σεβασμό και τιμή.
 
Τα Ψηφιδωτά
Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα και είναι μία από τις τρεις συλλογές της Βυζαντινής περιόδου σ' ολόκληρη την Ελλάδα. Τα ψηφιδωτά τα βλέπουμε στον εσωνάρθηκα και στον κυρίως ναό. Οι Κωνσταντινουπολίτες καλλιτέχνες ερχόμενοι από την Πόλη μετέφεραν την τεχνοτροπία τους και τις ιδέες τους και στόλισαν το ναό με τρόπο που διακοσμούσαν τα αυτοκρατορικά ανάκτορα. Η ζωγραφική με ψηφίδες αποτελεί δύσκολο έργο με εκπληκτικά όμως αποτελέσματα. Πρόκειται για φυσικούς λίθους και γυαλί ψημένο με οξείδια μετάλλων που του δίνουν τους επιθυμητούς χρωματισμούς. Για τη δημιουργία του χρυσού χρώματος χρησιμοποιήθηκε λεπτό φύλλο καθαρού χρυσού. Κάθε παράσταση ήταν σχεδιασμένη σε ένα ειδικό υπόστρωμα και στη συνέχεια γινόταν η τοποθέτηση της ψηφίδας πάνω σε αυτό. Στο Βυζάντιο χρησιμοποιούνταν η τέχνη με τις ψηφίδες σε πολύ σημαντικά μνημεία καθώς πρόσδιδαν εκθαμβωτικά αποτελέσματα και άντεχαν στο χρόνο.
 
Καταστροφές
Η Νέα Μονή δοκιμάστηκε πολλές φορές κατά το παρελθόν. Οι κυριότερες καταστροφές ήταν την περίοδο της Σφαγής της Χίου το 1822 όπου και οι Οθωμανοί έσφαξαν τους μοναχούς, λεηλάτησαν τη Μονή, πήραν για δούλους τα γυναικόπαιδα και στην συνέχεια έκαψαν το μοναστήρι. Ο μεγάλος σεισμός του 1881 συμπλήρωσε την καταστροφή γκρεμίζοντας τον τρούλο και μεγάλο μέρος του ναού με αποτέλεσμα να χαθούν πολλά ψηφιδωτά. Με την ερήμωση της Μονής διάφοροι κυνηγοί θησαυρών κατέστρεψαν κτίσματα ανοίγοντας τρύπες και πηγάδια.
 
Η Νέα Μονή σήμερα
Τα νεότερα χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί αναστηλώσεις και η μορφή της μονής έχει βελτιωθεί. Στον περίβολο χώρο βρίσκονται κτίσματα από όλες τις ιστορικές περιόδους του μοναστηριού. Από το αρχικό συγκρότημα, σήμερα διατηρείται το Καθολικό, η κινστέρνα, ο πύργος, ένα τμήμα της Τράπεζας καθώς και ο ναός του Αγίου Λουκά στο κοιμητήριο της Μονής που βρίσκεται έξω από το τείχος. Σημαντικό μέρος των ψηφιδωτών έχει χαθεί όμως όσα παραμένουν θυμίζουν την λαμπρότητα της Μονής. Στο ναό του Τιμίου Σταυρού φυλάσσονται οστά θυμάτων της Σφαγής του 1822 και στο Μουσείο της μονής φυλάσσονται κειμήλια και πολύτιμα αντικείμενα. Λόγω της σημαντικής ιστορικής και αρχιτεκτονικής αξίας έχει ανακηρυχτεί μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς και προστατεύεται από την UNESCO. Η Νέα Μονή γιορτάζει στις 23 Αυγούστου.